Jak poradzić sobie w relacji z narcyzem?

W psychologii narcystyczne zaburzenie osobowości (NPD – Narcissistic Personality Disorder) zostało szczegółowo opisane w DSM-5 (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 5th edition). Podobne kryteria znajdują się w ICD-11 (Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób), która również opisuje narcystyczne zaburzenie osobowości jako jedną z odmian zaburzeń osobowości. Aby lepiej zrozumieć, jak przetrwać w związku z narcyzem, warto poznać podstawowe pojęcia psychologiczne związane z narcyzmem, strategie radzenia sobie z tym wyzwaniem, strategie nadkompensacyjne oraz wybrane fragmenty z ICD-11 dotyczące tego zaburzenia.

Warto zauważyć, że niektóre cechy, reakcje czy zachowania kojarzone z narcyzmem wystąpić mogą u każdego człowieka. Jeżeli jednak pojawiają się one w niewielkiej ilości i nasileniu, nie wpływając negatywnie na codzienne funkcjonowanie, nie stwierdza się osobowości narcystycznej.

Wyróżnia się dwa typy narcyzmu

W psychologii i psychiatrii wyróżnia się dwa główne typy narcystycznego zaburzenia osobowości, które różnią się w sposobie wyrażania kluczowych cech narcyzmu. Oba charakteryzują się nadmiernym poczuciem własnej wartości, brakiem empatii, a także potrzebą admiracji, jednak manifestują te cechy w różny sposób. Zrozumienie różnic między nimi może pomóc w rozpoznawaniu oraz radzeniu sobie z narcyzmem w relacjach interpersonalnych.

1. Narcyzm wielkościowy (grandiosalny)

Narcyzm wielkościowy, znany również jako narcyzm jawny lub klasyczny, to najbardziej rozpoznawalny i widoczny typ narcystycznego zaburzenia osobowości. Osoby z tym typem narcyzmu charakteryzują się otwartą, agresywną oraz dominującą postawą. Cechy tego typu narcyzmu obejmują:

• przesadne poczucie własnej wartości – osoba wielkościowa uważa się za wyjątkową, lepszą od innych i zasługującą na specjalne traktowanie. Taka osoba ma tendencję do przechwalania się swoimi osiągnięciami czy talentami, często wyolbrzymiając je w celu uzyskania podziwu oraz uznania;
• poszukiwanie ciągłej uwagi i podziwu – narcyz wielkościowy potrzebuje nieustannej adoracji, a także uznania od otoczenia. Często jest to osoba, która próbuje dominować w rozmowach, chwali się swoimi sukcesami i zawsze stara się być w centrum uwagi;
• brak empatii – narcyzi wielkościowi nie potrafią współodczuwać emocji innych ludzi. W relacjach interpersonalnych koncentrują się na własnych potrzebach oraz pragnieniach, ignorując albo dewaluując potrzeby innych;
• postawę defensywną – osoby z tym typem narcyzmu reagują bardzo agresywnie na krytykę. Mogą czuć się upokorzone lub obrażone nawet na najmniejszą uwagę, co prowadzi do tzw. narcystycznego zranienia (narcissistic injury).

Narcyzm wielkościowy jest często związany nie tylko z wysokim poziomem pewności siebie, ale też z brakiem zdolności do autokrytyki. W relacjach z innymi narcyzi wielkościowi mogą dominować, manipulować oraz wykorzystywać innych, aby zaspokajać swoje potrzeby emocjonalne.

2. Narcyzm wrażliwy (ukryty)

Narcyzm wrażliwy, zwany również narcyzmem ukrytym, to mniej oczywisty i bardziej subtelny typ narcystycznego zaburzenia osobowości. Osoby z tym typem narcyzmu zewnętrznie mogą wydawać się niepewne siebie, wycofane lub wrażliwe, ale wewnętrznie noszą podobne do narcyzów wielkościowych przekonanie o swojej wyjątkowości. Charakterystyczne cechy narcyzmu wrażliwego to:

• ukryte poczucie wyższości – mimo że osoba z narcyzmem wrażliwym często sprawia wrażenie nieśmiałej albo introwertycznej, wewnętrznie czuje się lepsza od innych i oczekuje specjalnego traktowania. Narcyz wrażliwy może być bardziej skryty w swoim dążeniu do podziwu, ale nadal odczuwa silną potrzebę uznania;
• wysoka wrażliwość na krytykę – osoby z tym typem narcyzmu są szczególnie podatne na zranienie emocjonalne. Nawet drobna krytyka może wywołać u nich silne reakcje, takie jak gniew, poczucie wstydu, a także tendencje do izolacji;
• zachowania bierno-agresywne – w przeciwieństwie do narcyza wielkościowego, narcyz wrażliwy nie okazuje swojej agresji otwarcie. Zamiast tego stosuje zachowania bierno-agresywne (takie jak ciche dni, złośliwe uwagi, obwinianie innych lub unikanie konfrontacji);
• samoświadomość i wrażliwość – narcyzi wrażliwi często przejawiają większą samoświadomość niż narcyzi wielkościowi, co prowadzi do wewnętrznych konfliktów. Z jednej strony czują, że są wybitni, zasługujący na więcej, z drugiej jednak mają tendencję do obwiniania siebie oraz odczuwania głębokiego wstydu z powodu nieosiągnięcia swoich wyidealizowanych celów.

Osoby z narcyzmem wrażliwym często mają problemy z nawiązywaniem bliskich relacji, ponieważ ich ukryte oczekiwania i nadwrażliwość na krytykę prowadzą do wycofywania się, a także trudności w zaufaniu innym.

Różnice między narcyzmem wielkościowym a wrażliwym

Chociaż oba typy narcyzmu wiążą się z przekonaniem o własnej wyjątkowości, jak również potrzebą podziwu, różnią się sposobem wyrażania tych cech. Narcyz wielkościowy prezentuje swoje przekonania otwarcie, dążąc do dominacji, a także publicznego uznania. Narcyz wrażliwy natomiast działa bardziej skrycie, często ukrywając swoje wewnętrzne przekonania za maską wrażliwości i wycofania. Oba typy mogą być destrukcyjne dla relacji, ponieważ dążą do zaspokojenia własnych potrzeb kosztem innych.

Rozpoznanie, z którym typem narcyzmu mamy do czynienia, jest kluczowe w zrozumieniu dynamiki relacji z osobą narcystyczną, jak również podejmowaniu kroków mogących pomóc w radzeniu sobie z ich manipulacjami oraz zachowaniami defensywnymi.

1. Zrozumienie narcystycznego zaburzenia osobowości

Zgodnie z definicją zawartą w ICD-11, zaburzenia osobowości są definiowane jako trwałe wzorce zachowań i funkcjonowania, które różnią się znacząco od oczekiwań kulturowych. Osoby z narcystycznym zaburzeniem osobowości wykazują wyjątkowo silne dążenie do bycia podziwianymi oraz potrzebę poczucia własnej wyższości, co prowadzi do trudności w tworzeniu zdrowych relacji. W ICD-11 narcystyczne zaburzenie osobowości jest klasyfikowane jako specyficzna forma zaburzenia osobowości, wyróżniająca się następującymi cechami:

• wielkościowe poczucie własnej wartości – osoba z tym zaburzeniem uważa się za wyjątkową i lepszą od innych. Ma przekonanie o swojej nieomylności oraz wyższości nad innymi, co stanowi podstawową charakterystykę narcyzmu;
• brak empatii – osoba narcystyczna nie potrafi współodczuwać emocji innych osób, co sprawia, że jest skłonna do manipulacji, wykorzystywania i dewaluowania innych.
• potrzeba podziwu – narcyzi nieustannie szukają adoracji, która ma na celu; potwierdzenie ich wyidealizowanego wizerunku. W relacjach z innymi starają się osiągnąć dominującą pozycję, aby zaspokajać swoje potrzeby emocjonalne;
• problemy w relacjach interpersonalnych – osoby z narcystycznym zaburzeniem osobowości mają trudności w tworzeniu trwałych, bliskich i równoprawnych związków. Często przerywają relacje, gdy tylko przestają czerpać z nich korzyści emocjonalne lub gdy ich partnerzy zaczynają dostrzegać ich prawdziwe motywy.

Związek z narcyzem zaczyna się często od idealizacji, a potem przechodzi przez fazy dewaluacji i odrzucenia (opisane poniżej), co powoduje duże zawirowania emocjonalne u partnera.

2. Cykl idealizacji, dewaluacji i odrzucenia

Jednym z kluczowych modeli wyjaśniających dynamikę związku z narcyzem jest cykl idealizacji, dewaluacji i odrzucenia. W pierwszej fazie – idealizacji – narcyz zasypuje partnera uwagą, komplementami, stwarzając wrażenie, że znalazł swoją „idealną” drugą połowę. Partner może czuć się uwielbiany i wyjątkowy.

Z czasem, gdy narcyz zaczyna dostrzegać niedoskonałości partnera, przechodzi do fazy dewaluacji. Krytykuje, manipuluje, a partner zaczyna czuć się niewystarczający oraz mało wartościowy. U tego partnera może wtedy uruchomić się jego wewnętrzny schemat „wadliwości i wstydu”. Wtedy partner, który się bardzo mocno stara i tak w konsekwencji zostanie odrzucony.

3. Mechanizm obronny „projekcji”

Osoby z zaburzeniem osobowości narcystycznej często stosują mechanizm obronny znany jako projekcja. W tym procesie przypisują swoje własne negatywne cechy lub emocje partnerowi. Przykładowo osoba narcystyczna może oskarżać partnera o brak empatii albo manipulację, mimo że to ona sama wykazuje te cechy. Rozpoznanie tego mechanizmu pomaga w zrozumieniu, dlaczego narcyz tak często obwinia partnera za problemy w związku.

4. Strategie nadkompensacyjne

W kontekście teorii psychologicznych nadkompensacja to zachowanie, w którym osoba próbuje zrekompensować swoje wewnętrzne poczucie słabości lub niższości, manifestując cechy skrajnie odwrotne. W przypadku narcyzmu może ona przybierać formę przesadnej pewności siebie (autoprezentacja), perfekcjonizmu, nadodpowiedzialności oraz nadmiernej kontroli.

Pod powierzchnią pozornej pewności siebie narcyz skrywa głębokie poczucie nieadekwatności, a także lęk przed odrzuceniem. Aby to zamaskować, stosuje nadkompensacyjne strategie, które obejmują:

• dominację i kontrolę – narcyz próbuje kontrolować otoczenie oraz partnera, by uniknąć sytuacji mogących zagrozić jego fałszywej pewności siebie;
• idealizacja siebie – osoba narcystyczna nieustannie poszukuje podziwu, jak również aprobaty, żeby podtrzymać swoje wyidealizowane „ja”. Partner staje się narzędziem do spełniania tych potrzeb;
• bagatelizowanie innych – dewaluowanie partnera czy innych ludzi służy narcyzowi jako sposób na podtrzymanie iluzji wyższości. W rzeczywistości to nadkompensacja jego lęków przed porażką i niedoskonałością.

5. Granice w związku

By przetrwać w związku z narcyzem, niezwykle istotne jest ustalenie jasnych granic. Narcyzi mają tendencję do naruszania granic innych osób, ignorując przy tym ich potrzeby i pragnienia. Ważne jest, aby:

• być świadomym swoich emocji oraz potrzeb,
• otwarcie komunikować swoje granice i oczekiwania,
• być konsekwentnym w egzekwowaniu tych granic.

W psychoterapii, szczególnie w nurcie behawioralno-poznawczym (CBT), uczymy pacjentów, jak identyfikować swoje granice i radzić sobie z osobami, które je przekraczają.

6. Rola wsparcia zewnętrznego

Przetrwanie w związku z narcyzem często wymaga wsparcia z zewnątrz. Partnerzy osób narcystycznych zazwyczaj odczuwają osamotnienie, niskie poczucie własnej wartości i zagubienie. Psychoterapia, a szczególnie terapie indywidualne oraz grupy wsparcia, mogą okazać się nieocenione w radzeniu sobie z trudnościami emocjonalnymi, jakie niesie taki związek.

Psychoterapia poznawczo-behawioralna (CBT) pomaga partnerom narcyzów w radzeniu sobie z negatywnymi myślami i schematami zachowań, które prowadzą niekiedy do poczucia bezradności. W niektórych przypadkach zaleca się też terapię dla samego narcyza, jednak z uwagi na ich brak samoświadomości, jak również niechęć do przyznania się do błędów, narcyzi rzadko decydują się na takie leczenie.

Podsumowanie

Relacja romantyczna z osobą skrajnie narcystyczną, manipulującą, kontrolującą lub agresywną ma małe szanse na szczęśliwe zakończenie. Jeżeli jednak partner albo partnerka ma świadomość trudności w związku i chce nad sobą pracować, to warto postawić na terapię dla par albo psychoterapię indywidualną. Związek z narcyzem jest pełen wyzwań – wymaga ogromnej samoświadomości, jasnych granic oraz wsparcia z zewnątrz. Kluczowe elementy przetrwania to zrozumienie dynamiki narcystycznej osobowości, mechanizmów nadkompensacyjnych, umiejętność radzenia sobie z manipulacją i dewaluacją.

Niezależnie od decyzji, jaką podejmie partner narcyza, najważniejsze jest dbanie o własne zdrowie emocjonalne oraz psychiczne. Dzięki skorzystaniu z profesjonalnej pomocy psychologicznej (online lub stacjonarnie), np. grupa psychoterapeutyczna „zranione serca – jak przetrwać trudne rozstanie” można odnaleźć w swoim życiu prawdziwe (ale niewyidealizowane) szczęście.